شهر اروميه (مركز استان آذربايجان غربي) در جلگه‌اي به طول 70 كيلومتر و عرض 30 كيلومتر در كنار درياچه لاجوردي اروميه گسترده است. اين جلگه از رسوبات رودهاي باراندوز، شهرچاي، روشه چاي ونازلوچاي كه همه ساله به طور منظم آن را مشروب مي‌سازند پوشيده شده است. پيشينه تاريخي و استقرار اين شهر در مسير قفقاز، ارمنستان، آسياي صغير و بين‌النهرين ونيز زمين‌هاي بارور و آب و هواي مساعد، اهميت بسيار ويژه‌اي را به آن بخشيده است.
غرب درياچه اروميه همواره پيش از ساير نقاط ايران مورد توجه ملل ماقبل تاريخ قرار داشت، زيستگاه‌هاي متعددي نيز كه امروزه تپه‌هايي از آنها باقيست، مؤيد همين امر است. يكي از اين تپه‌ها كه به نام «گوي تپه» معروف است، با قديمي‌ترين تپه‌هاي باستاني بين‌النهرين، آسياي صغير و فلات ايران رقابت مي‌كند.انتصاب چند زرتشتي كه در هنگام تولد عيسي (ع) به بيت الحم رفته بودند و در اروميه مدفونند حاكي از آن است كه اين شهر يكي از بزرگترين كانون‌هاي مذهبي و اجتماعي گذشته‌هاي دور بوده است و سرداران و امپراطوران روم جهت دستيابي به آتشكده يا آذرخش بزرگ زرتشتيان (آذر گشنسب) و پايتخت تابستاني ساسانيان (گزنا) – تخت سليمان- بارها از آن عبور كرده‌اند.
بعد از اسلام نيز اروميه دومين شهر مهم آذربايجان، پس از مراغه، به شمار مي‌رفت، از قرن 15 ميلادي كه تركان عثماني جايگزين امپراطور روم شرقي شدند، بازار اروميه به عنوان شهر سرحدي اهميت فوق‌العاده‌اي پيدا كرد و از برج وباروي مهمي برخوردار شد.
برج سه گنبد و مسجد جامع اروميه از يادگارهاي عظمت تمدن اسلامي در منطقه به شمار مي‌رود.شهر اروميه نقطه تلاقي اقوام و اديان پيرامون خود از قبيل آشوري‌ها، ارمني‌ها، يهودي‌ها و بالاخره مسلمانان بود و به تبع آن حائز ويژگي‌هايي شد كه در بخش‌هاي ديگر مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
مكان‌هاي تاريخي و مذهبي موجود در اروميه گوياي بخشي از تاريخ مذهبي اين منطقه است، مساجد و كليساهاي قديمي، تپه‌هاي باستاني كه قدمت برخي از آنها به هزاره‌هاي پيش از ميلاد مي‌رسد، تپه‌ها، قلعه‌ها، پل‌ها، گورستان‌ها و قبور شعرا به همراه زندگي ايلي جذاب با صنايع دستي كم نظير در مجموع گوياي توان بالاي توريستي منطقه اروميه هستند.از جمله اماكن ديدني در آذربايجان غربي بازار قديمي اروميه اثري ماندگار از دوره صفويه است.
بازار قديمي اروميه
در گوشه جنوب شرقي شهر اروميه واقع شده كه در حال حاضر بخش عمده و سالم آن در بين خيابان‌هاي امام، عسگرآبادي، اقبال و منتظري محصور شده است.
طول و عرض بنا به ترتيب 100 و 300 متر، با كاربري تجاري و اجتماعي است، قرار گرفتن مسجد جامع اروميه (يكي از بناهاي تاريخي اين شهر) در اين محدوده سبب جذابيت بيشتري در اين قسمت از شهر شده است.مسجد جامع اروميه به قرن ششم هجري قمري باز مي‌گردد و اين نشان از قدمت فرهنگ مردم مسلمان اين ديار داردهر راسته و بخشي از بازار سرپوشيده اروميه به سبك و شكل خاص از دوره خود پيروي كرده و بقاياي به جا مانده، نمايانگر ذوق معماري دوره‌هاي مختلف مردم اين خطه سرسبز كشورمان است. با وجود تنوع شكل طاق‌ها، چشمه و گنبدها، مجموعه بازار از سادگي ويژه‌اي برخوردار است، مصالح تمام راسته بازار و چهار سوها از آجر انتخاب شده و اكثراً فاقد اندود ساده گچ است
هر راسته و بخشي از اين مجموعه داراي فرم و شكل‌بندي خاص خود است و وجود تيمچه‌ها، سراها، مسجد، حمام‌ها دال بر آباداني و تحرك اين بخش از شهر در زماني نه چندان دور دارد، از ويژگي‌هاي بارز اين مجموعه سادگي معماري آن است كه با وجود تفاوت‌هايي كه از نظر فرم در طاق‌ها و چشمه و گنبدهاي بازار مشاهده مي‌شود هيچ نوع تنوعي از حيث تكنيك هنري مانند كاشيكاري، گچبري، سنگ‌كاري و درب‌هاي قديمي‌پركار چوبي در بازار ديده نمي‌شود. مصالح تمام راسته بازارها و چهارسوها از آجر انتخاب و اكثرا حتي فاقد اندود ساده گچ نيز هستند.
تنوع مجموعه ذوق و سليقه معماران دوره‌هاي مختلف در اين بناي تاريخي و كهن است كه هر كدام با انتخاب فرمي‌خاص از نظر شكل قوس‌ها اثري از خود به يادگار گذاشته‌اند.
در سال‌هاي گذشته طاق و گنبدهاي فروريخته سقف پوششي راسته‌هاي حلبي‌سازان، اجلال، مسگران، آقارضي، چاقو سازان، سنگ‌تراشان، نقاشان مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته است.
مرمت و استحكام بخشي گنبدهاي آسيب ديده راسته عطاران و بزازان، احيا گرمابه آخوند و بخشي از راسته بازار ميرزا حسين آقا كه در اثر بمباران هوايي تخريب شده از ديگر اقدامات مسئولان ميراث فرهنگي و گردشگري و صنايع دستي آذربايجان غربي است.
* دوققوز پله بناي يخچالي قاجاريان در اروميه
با توجه به شكل ساختمان و نقشه‌اي يخچال دوققوزپله به نظر مي‌رسد اين بنا به دوره قاجار تعلق دارد و قاجاريان از اين مكان براي يخ‌سازي استفاده مي‌كردند.
يخچال دوققوز پله در محله‌اي قديمي به نام محله عسگرخان و در كنار نهر كوچك دره‌چاي در شهر اروميه قرار دارد، دوققوز در تركي به معناي عدد نه است اين يخچال از ديرباز و زماني كه يخچال به خانه‌هاي مردم نيامده بود منبع تأمين كننده يخ براي آنها محسوب مي‌شد.
ساخت و معماري اين بنا به صورتي است كه در مخرن آن آب مي‌ريختند و اين آب به خاطر سرد بود داخل بنا به يخ تبديل مي‌شد.
قبل از گسترش شهر به صورت فعلي، اهالي اروميه از يخ اين يخچال استفاده مي‌كردند و نيز مراسم چهارشنبه‌سوري را در كنار حوضچه‌اي كه آب نهر به آن مي‌ريخت و فاصله‌اش با يخچال حدود 40 متر است برگزار مي‌كردند.
با توجه به شكل ساختمان و نقشه‌اي يخچال، به نظر مي‌رسد اين بنا به دوره قاجار تعلق دارد. بنا و سقف يخچال دوققوز پله از سنگ و آجر است. اين يخچال هنوز سالم باقي مانده و صدماتي به آن وارد نشده است. فضاي داخلي اين انبار ذخيره يخ است و سالن اصلي به علت تناسب خاص و كشيدگي ارتفاع آن و دقتي كه در آجرچيني سقف آن به كار رفته داراي شكوه و گيرايي جالب توجه است.
عسگرخان منطقه‌اي از اروميه است كه دوققوز پله در آن وقع شده و از ديرباز به عنوان يكي از محله‌هاي قديمي شناخته شده كه اين منطقه قديمي شهر كه يكي از دروازه‌هاي هشتگانه اورميه بود با نام يكي از سرداران رشيد و وطن‌پرست طايفه بزرگ افشار بنام عسگرخان كه نخستين سفير ايران در فرانسه بوده است، نامگذاري شده و تاكنون نيز نام اصلي خود را حفظ كرده است.
در سال 1218 هجري قمري عسگرخان فرمانده لشگر اروميه بود كه در جنگ با روس‌ها در ايروان، باكو، گنجه و نخجوان، طايفه افشار همراه دلاوران اروميه‌ايي به سركردگي عسگرخان رشادت‌هاي زيادي از خود نشان دادند و در همين دروازه عسگرخان در مقابل مهاجمان و ياغيان تالانگر شهر را حفظ كردند.
* بناي سه‌گنبد اروميه راز فرهنگ مردم اروميه در قرن ششم است
بناي سه گنبد اروميه مربوط به قرن ششم است و به دستور ششقاب‌المظفر يكي از اميران محلي سلجوقي و توسط شخصي به نام ابومنصور ساخته شده و اين بنا شبيه مزارهاي قديمي شهر مراغه است كه سنگ نبشته‌هاي آن هر ساله گردشگران زيادي را جذب خود مي‌كند.
بناي سه‌گنبد اروميه مقبره‌اي است از دوران سلجوقيان با قدمتي 800 ساله كه در جنوب شرقي اروميه واقع شده، اين مقبره از بيرون به شكل استوانه‌اي و مدور و از داخل چهار گوش است، نماي بيروني آن از سنگ‌هاي تراش خورده و آجرهاي چهار گوش و نماي داخل از دو طبقه تشكيل شده كه طبقه اول آن سردابه و طبقه دوم اطاق مقبره ناميده مي‌شود كه اين دو طبقه با پوششي قوس‌دار از هم جدا شده است.
در ورودي طبقه اول يا سردابه آن به شكل طاق جناقي و در ورودي اطاق مقبره آن به صورت معمولي و چهار گوش است كتيبه سردر بناي سه گنبد با خط كوفي با سنگ‌هاي مستطيلي شكل و به شيوه گره‌بندي نگاشته شده است.
برخى از مورخان عقيده دارند كه اين بنا به جاى آتشكده‌اى از دوره ساسانى احداث شده، ولى هيچ‌گونه سند معتبرى مبنى بر صحت ادعاى خود ندارند.
تزئينات سر در ورودي مقبره كه نظر هر گردشگري را به خود جلب مي‌كند در نوع خود كم‌نظير بوده و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسي و كتيبه به خط كوفي تزئين شده است.
مصالح قسمت‌هاي تحتاني بنا تا ارتفاع حدود 6.3 متر از سنگ‌هاي تراش خاكستري رنگ ساخته شده و از اين قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهاي چهار گوش ساخته شده است.
در بناي تاريخي سه‌گنبد در نتيجه عدم مراقبت و آسيب‌هاي وارده قسمت عمده خطوط و نقوش آن ريخته و از بين رفته، در سال‌هاي اخير نسبت به نگهداري باقيمانده آثار اين بنا و مرمت قسمت‌هاي خراب شده آن اقدام شده است.
درباره وجه تسميه سه گنبد برخي از مورخان بر اين باورند كه علاوه بر بناي سه گنبد، دو بناي ديگر نيز در مجاورت روستايي به نام چهريق از روستاهاي شهرستان سلماس وجود داشته كه مجموعه سه بنا را در قديم سه‌گنبد مي‌ناميدند.
در سال‌هاي قبل اطراف بنا خالي از سكنه بوده ولي در 30 سال اخير به دليل توسعه شهر اين بناي قديمي در بين ساختمان‌هاي مسكوني محصور شده است.
* حمام‌هاي قديمي اروميه گنجينه‌اي زير غبار فراموشي
حمام‌هاي قراچه، آخوند، علي شهيد، قوشالار، قائم، علي مصطفي و حاجي فتح‌الله از جمله حمام‌هاي تاريخي اروميه هستند، اما هيچ كدام از آنها در فهرست آثار تاريخي ثبت نشده و زير غبار فراموشي مدفون شده‌اند. تمام آنها در داخل بازار قديمي اروميه بنا شده‌اند و قدمتشان به دوران قاجاريه مي‌رسد.
حمام قراچه يكي از بناهاي تاريخي اروميه است كه در بين بافت قديمي‌بازار اروميه ما بين راسته كوزه فروشان و خيابان عسگرآبادي قرار گرفته، اين حمام كه ورودي آن در راسته كوزه فروشان قرار دارد در ضلع غربي مجموعه بازار واقع شده است.
طبق مندرجات كتب تاريخي اين حمام در زمان حكومت نادرشاه محمود وجود داشت و از نظر فرم طاق، كتيبه و تكنيك ساخت بيانگر معماري اوايل زنديه يا صفويه است، ورودي حمام از بازار كوزه فروشان منشعب مي‌شود. اين حمام مانند ساير حمام‌هاي قديمي پايين‌تر از كف كوچه ساخته شده است.
حمام قراچه اروميه در حال حاضر به نسبت سالم است و مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه در صورت نياز با تعميرات موضعي از قسمت‌هاي آسيب‌ديده آن مي‌توان حل خطر كرد.
به هر صورت با توجه به پلان حمام به راحتي مي‌توان با ويژگي‌هاي اين گرمابه آشنا شد، حمام فاقد تزئينات و آرايش بوده و تمام بدنه داخلي آن با اندود گچ و آهك و كاشي‌هاي جديد پوشانيده شده و هيچ نوع تزئينات قديمي در ظاهر ندارد، ولي شايد در لايه‌برداري به تشابه‌هايي از آرايش‌هاي اوليه حمام برخورد شود.
نادر شاه افشار در همين حمام بود كه در هنگام استحمام شبانه با شنيدن صداهاي محافظان نسبت به محمد كريم‌خان بيگلر بيگي بدگمان شد و دستور داد كه در همان رختكن حمام او را احضار كرده و از دو چشمش نابينا كردند.
حمام آخوند از ديگر بناهاي تاريخي و ماندگار در شهرستان اروميه در داخل بازار قديمي اين شهر و در راسته حاج ميرزا حسين آقا قرار گرفته كه متعلق به دوره قاجاريه است، اين بنا پلان منظم ندارد و كف حمام در دو متر و 80 سانتي‌متر از كف بازار پايين‌تر است، حمام آخوند اروميه دو گنبد مركزي دارد كه يكي از گنبدها براي گرم‌خانه و ديگري براي رختكن طراحي شده است. پي‌هاي بنا از سنگ لاشه و ملات و بينشان ماسه و آهك احداث شده است.
قوس‌هاي به كار رفته در نماي داخلي بنا از نوع شاخ بزي است كه زيبايي خاصي به اين بنا داده و سبب ماندگاري آن بعد از چند صد سال شده، حمام آخوند همان كاربري زمان ساختش يعني استفاده به عنوان گرمابه را دارد و محل خزينه آب سرد قديم امروز به محل دوش تبديل شده، اين حمام قديمي تزئين خاصي ندارد و آجرهاي به كار رفته در بنا آجرهايي به ابعاد 20 در 20 سانتي‌متر و ملات است.
با توجه به اينكه اين حمام در سال 1366 هجري شمسي بر اثر حمله هواپيماهاي عراقي تخريب شده بود تعميراتي در آن صورت گرفته كه البته بر اساس معماري قديمي اصلاح شده و در حال حاضر به عنوان گرمابه عمومي مورد استفاده مردم اين شهر قرار مي‌گيرد.
حمام‌خان نيز يكي ديگر از حمام‌هاي قديمي‌اروميه است كه توسط سردار باني مسجد سردار و نزديك اين مسجد ساخته شده بود كه بعد از كودتاي رضاشاه و خيابان‌كشي شهر تخريب شده و به جاي آن پاساژي بنا شده كه امروزه به نام پاساژ ورهرام معروف است
ثبت اين بناهاي تاريخي كه بي‌شك جزو آثار كهن و فرهنگ اين مرز و بوم هستند اهتمام جدي مسئولان استان را مي‌طلبد.
درياچه مارميشو
در حدود 45 کيلومتري غرب شهر اروميه و در ميان کوهستان هاي اين شهرستان وقتي به مرز ايران و ترکيه مي رسيم؛ درياچه اي طبيعي و بسيار زيبا و ديدني به وسعت تقريبي 5 هکتار وجود دارد؛ که زيستگاه انواع آبزيان از جمله ماهي قزل آلا، و پرندگان مهاجر مختلف بوده که محل بسيار مناسبي جهت گذراندن اوقات فراغت گردشگران و دوستداران طبيعت مي باشد
اين درياچه در مسير رودخانه اي پرآب و خروشان قرار گرفته و وجود کوه هاي بسيار زيباي کناره ي درياچه که از اواسط ارديبهشت تا مهر ماه سرسبز و بسيار دلگشا هستند، منظره اي بديع را ايجاد نموده است. البته به دليل اينکه اين درياچه در منطقه اي کوهستاني است، طبيعتاً تنها در ماه هاي گرم سال مي تواند به عنوان استراحت گاه مورد استفاده قرار گيرد. در فصل گرما وجود انواع گياهان و پرندگان آنچنان جذابيتي به اين منطقه مي دهد که هر بيننده اي را مبهوت خويش مي نمايد. رودخانه در فصل گرما کم عمق بوده و با احتياط مي توان از برخي نقاط آن گذشت و از مناطق بکر و ديدني آن بيشتر استفاده نمود؛ هرچند اين کار چندان خالي از خطر نيست و با توجه به سرعت آب رودخانه مخصوصا در مورد کودکان به هيچ وجه توصيه نمي شود
عمق درياچه نيز زياد به نظر مي رسد و بهتر است تنها از مناظر بسيار زيباي حاشيه رودخانه استفاده شود. پيگيري رودخانه مارميشلو در جهت سر چشمه به پاسگاه مرزي منتهي مي شود که بيشتر از آن نمي توان پيش رفت. براي رسيدن به اين درياچه ناگزير استفاده از جاده نه چندان مناسب آن خواهيد بود. جاده اي که در مناطقي خاکي بوده و برخي نقاط آنرا آب فرا مي گيرد.
پارك ملي درياچه اروميه
درياچه اروميه بزرگترين سطح آبي كشور بوده كه مابين دو استان آذربايجان غربي و شرقي قرار دارد. ميانگين طول آن بطور تقريب 140 كيلومتر و پهناي آن بين 16 الي 63 كيلومتر متغير است. وسعت درياچه بر اساس عكس هاي ماهوارهاي در سال 1990 معادل 5263 كيلومتر مربع بر آورد شده است، اما مساحت متوسط درياچه را در حدود 5500 كيلومتر مربع تخمين زده اند.
درياچه اروميه كه به عنوان پارك ملي و يكي از مهم‌ترين ذخيره‌گاههاي زيستي جهان به ثبت رسيده ???2جزيره بزرگ و كوچك را در خود جاي داده و شوري مناسب آن باعث شده كه محل زيست موجودي تك سلولي به نام آرتميا باشد كه خود اين موجود ارزش بالاي صادرات و ارزآوري را دارد.
دره شهدا
اين منطقه با مساحتي حدود 35 هزار هكتار در35 كيلومتري جنوب غربي شهرستان اروميه واقع گرديده است. اين دره به احترام به شهدايي كه در اين دره در دفاع از كيان جمهوري اسلامي ايران مردانه جان باختند به نام دره شهدا نامگذاري شده است.
رودخانه دره شهدا و جاده آسفالت اروميه ـ اشنويه از وسط منطقه عبور مي نمايد و در ضلع شمالي آن رودخانه باراندوزچاي جاري است. سمت غربي آن را جاده خاكي زيوه به آغبلاق محدود مي سازد. از نقطه نظر شرايط طبيعي، دره شهيدان منطقه‌ايست كاملاً كوهستاني و صخره اي و در بعضي از مناطق صعب العبور و بخشهايي از دامنه ها و ارتفاعات به صورت تپه ماهوري مي باشد.
در سطح منطقه رشته‌كوههاي متعدد با اختلاف ارتفاع زياد در سطح منطقه قرار داشته كه مرتفع ترين آنها كوه كاني‌سيو با ارتفاع 2598 متر و پست ترين آن دره دولاما با ارتفاع 1300 متر وجود دارد.
وجود رودخانه هاي باراندوز، جويبارها ، نهر هاي مختلف ، چشمه هاي متعدد بزرگ و كوچك و همچنين پوشش جنگلي و گياهي دره شهيدان را علاوه از زيستگاه وحوش به يك منطقه تفريحي و گردشگري مبدل ساخته است.
منطقه شکار ممنوع دره شهدا به دليل داشتن جاذبه هاي طبيعي زيبا، يکي از تفرجگاهاي اروميه نيز مي باشد. به منظور احياي قوچ وميش ارمني که نسل آن در منطقه به علل مختلف منقرض شده بود، در سال1376 حدود 200 راس از جزيره قويون داغي(کبودان) به اين منطقه منتقل شد.